Sassari 1780, la riburuzioni contr’a li piemuntesi

Chi no debi assé assibisthadda cumenti rimpidda locari ma di un entiddai natziunari sardha. Di Fabritziu Dettori

Cumenti sabemmu tutti, l’isthoria di la Sardhigna no è i’ libri di testhu.

Da candu abemmu ischumintzaddu a andà a ischora abemmu sempri intesu di Itaria, di itariani, mai di la terra nosthra, mai di li sardhi, francu, calche volta cand’erani l’eroi pa l’Itaria. Chissi pogghi sardhi chi cunnoscini ‘alche cosa di lu passaddu d’eddi, di lu poburu d’eddi, l’ani imparaddu da autodidatta, umbè di volthi da miritanti autodidatta. Noi semmu un poburu traiparenti. Parimmu giumpiddi da lu nudda in chistha terra di Sardhigna, e l’isthituzioni ischora tz’à direttamenti e indirettamenti cunvintu chi no abemmu auddu isthoria. V’è una minorantzia, parò, in chisthu poburu minorizaddu chi si autotutera pa isisthì da sardhi in Sardhigna e i’ lu mondu. Emmu, in chisthu mondu, acchì paghissu poggu chi semmu, paghissu nudda chi semmu, vi so sardhi chi voni vibì da sardhi, da poburu riccunnisciddu, cu’ l’esercitziu di lu dirittu di cunniscì l’isthoria soia, umpari a la linga soia, i’ li banchi d’ischora. L’isthoria fazi cussentzia e noi no abemmu la libarthai di dizidì chi vi sia pa l’ischurani nosthri un testhu d’ischora sardhu di isthoria sardha. Lassani a cantiggu di moscha l’eroi nosthri, e li marthiri nosthri, chi ani daddu la vidda pa l’althri sardhi a manera tari chi abussiani la libarthai di ditzidì lu tempu a vinì in una Sardhigna libara e suvrana. L’Itaria è l’eredi di lu Piemonti, e l’isthaddu Itarianu à di fattu ereditaddu l’ipiritu puritiggu di li Savoia.

Paratzu di Tziddai

Noi poburu sardhu ‘ià n’abemmu ipirientzia di chissu regimi di gubinnanti suivari razisthi insasthanaddi e anti sardhi. E propiu a Sassari v’è ‘sthaddu ca à criduddu a la libarthai e a la liberazioni da chissi anzeni piemuntesi chi tzi la negabani. Semmu fabiddendi di la riburuzioni di lu 1780 chi no debi assé assibisthadda cumenti rimpidda locari, ma, cumenti dizi più di un’isthoriggu sardhu, di un entiddai natziunari sardha chi è ‘sthadda fintzamenta l’ipuntugliadora di chissa riburuzioni ridiscidda, a dorumannu a middai, chi tz’abia buggaddu da la Sardhigna, chena mancu un’ischabanadda, li piemuntesi lu 28 di abriri 1794, Sa die de sa Sardigna.

Lu 1720, è l’annu di la disdhiccia pa lu poburu sardhu. L’Austria pa lu trataddu di Londra di dui anni primma, dazi la Sardhigna a li Savoia chi da un semprizi Ducaddu chi abiani, chissu di Savoia appuntu, dibentani lu pidocciu atzaddu ma suvrani, di lu Regnu di Sardhigna. Da chistha data ischumentza la duminazioni di li Savoia, di lu Piemonti, chi abarà assé razistha chi cunsidaraba (antzi cunsidara si tinimmu contu di dichiarazioni di Vittorio Emanuele i’ lu 2006: “I sardi puzzano e si fanno le pecore”) li sardhi una ratza inferiori e, paghisthu, bonu soru pa assé ifruttaddu e aggrassaddu. Deu tzi ni libareggia di lu pidocciu atzaddu, si dizi a Sassari. Con una dittattura amminsthradda cu’ lu foggu e lu sangu li Savoia, e li piemuntesi, abarani a dassà la Sardhigna e li sardhi a traschuroni e ancora ni so n’accogliendi l’ischotti.

La puritigga criminari. La gobbura di la fammi, cussì funtumadda, di “La fammi piemuntesa”, è lu manifesthu di chissa riburuzioni, e conta di cumenti erani trattaddi Sassari e li sassaresi, e di cumenti era primma, un giardhinu addibiziaddu, e daboi ivulthaddu da li piemuntesi in un loggu murthisginaddu. E digussì, tandu: “Sassari ch’era lu loggu di dugna fruttu abbundanti e abà sei mancanti tzirchundaddu da lu poggu”. Lu paradisu dibintesi un inferru cun chissi “Cani magnadori”, ma lu più cani in chiss’anni era di siguru lu viceré e gubinnadori di Sassari Claudio Allì di Maccarani. Erani tempi di caristhia cu’ l’incugna chi in chiss’anni era propiu ischassa e cun aumentu demografiggu impurthanti (Federico Francioni -Vespro Sardo 2001), ma li piemuntesi no abiani cori pa la genti, manni e pitzinni, chi erani a la fammi, e i’ l’ischuria. L’isthorici dizini chi da la fammi li sassaresi si magnabani fintzamenta l’eiba. Ma chissu Maccarani abia in nivra li sardhi, e li pinsaba soru pa suggialli fintzamenta lu sangu, ischribisi Antonio Sisco, un fraddi di la gesgia di Bellè chi rigisthresi in manischritti la cronoca di la Sassari da indì lu matessi Enrico Costa pigliesi li nutizii pa ischribì l’obara soia “Sassari”. In chissa situazioni, infatti, chissu piemuntesu si fazi paddronu di tutti li beni primari: cun appundariu piglia li ciabi di li magasini di lu triggu, e si fazi paddronu supremu di tuttu lu tzirchuitu di l’ischummetziu, pa ipicurà innantu a la peddi di li sardhi. Cumenti cumparà lu triggu a fóra di la Sardhigna e vindì a lu poburu chissu cu’ lu muggori. No isisthi più una puritigga pisadda pa lu poburu pa no falli mancà lu pani a isthraccubarattu, antzi Maccarani atza li presgi di tuttu lu chi si po magnà, e isthituziunariza ifruttamentu curuniari. Ni bogga “l’afforo”, lu presgiu puritiggu di lu triggu pa caimierà lu marchaddu e laghà in pasu lu poburu. La puritigga di li piemuntesi appricadda in Sardhigna era un sisthema di tipiggu curuniarismu – mafiosu, chi mantinia cu’ l’iparummadda, lu tarrori, lu poburu sardhu. La dittatura soia abia isthraccaddu a tutti: pobari e brughesia.

23 di abriri 1780. Lu 23, i’ li carreri s’intendini li bozi a barra postha: “Cosa semmu aisittendi? Dubimmu lassà murì di fammi li figliori nosthri? So troppi dì chena pani”! Li sassaresi parò no vuriani soru lu ricattu, ma ribendicabani puru un gubinnadori e funtziunari sardhi a amministhrà la tziddai, cussì cumenti una di li tzincu prigonti, “Impieghi tzibiri e miritari soru a li sardhi”, chi una deregazioni sardha fesi a lu re Vittorio Amedeo III i’ lu 1793 e chi chissa nigazioni inzirriesi a buggatzi a fora tutti l’itariani di tandu lu 28 abriri i’ lu 1794. E chisthu vo dì puru chi era unigga i’ li sardhi l’uniddai di lu sintiddu sardhu e antipiemuntesu, chi era poburu. In un sonettu in itarianu attaccaddu i’ li muri di Sassari infatti si pudia liggì:

“[…] Per me da Sardo il giuro, Sardo fui sempre e sono
me ne vantai, e vanto sempre con chi ragiono
e poi si mora pure, se ancor morir dovrà
chi l’autore uccise di fame, e più viltà
io morirò contento; la via assai non cura
del bello sardo suolo chi nacque tra le mura […]

La genti tandu lu 23 di abriri s’attoppa a la “tziddai”, sedi di lu gubennu, e acchì inchibi v’era lu forru di lu pani. E era lu pani chi priguntabani cun fotza, cun appriconiu. Abesumeu so cuattrumiria li passoni chi l’aprettani. Li tzappadori so li più atzuddi e tirriosi. In eddi v’era la cussentzia chi si Sassari “era di dugna fruttu abbundanti” era d’eddi lu mirisciu, ma la cultura a assé rimpeddi e riburutziunari era di tutti li sassaresi. In chissu attrupogliu di suldhaddi assasthanaddi, e lu sintiddu di lu poburu ceggu di la fammi, un suldhaddu ischudi un pobarettu cu’ lu maniggu di lu fusiri. Un’atzioni chi portha tutt’indunu a l’insurrezioni di li sassaresi. A chisthu puntu s’intendi lu ribiccu maggiori chi pari dogghia più fotza a lu poburu disipiraddu chi ridesci a “isciarà” la “tziddai”. Li riburutziunari entrani i’ lu “paratzu” e tuttu lu chi v’è a drentu è lampaddu in carrera e brusciaddu. Li “pabiri” di l’archibiu fatti a chiscina. Calchunu tzercha d’ammatzà a chissu Maccarani cun dui coipi di fusiri. Lu poburu è pigliaddu da un muriggori di sintiddi: giusthizia sutziari, umana, e libarthai. Cumenti dizi lu dicciu sardhu “Prima de su pane sa zustiscia!”. E tandu lu poburu, ommini, femmini e pitzinni, da la “tziddai” s’immobi a la Frumentaria a pigliassi a fotza lu triggu chi è rimuniddu inchibi. Ma no s’immintiggheggiani di li parauri di tutti chissi anzeni chi ipricabani pa li sardhi: parauri d’ischibiddu e di rattzismu, e chi umpari a Maccarani faziani trampi contr’a lu poburu. Tandu s’isdhobaddeggiani inné li casi d’eddi a pigliassi tutta chissa ricchezia chi s’abiani arribbiddu cu’ l’usura, la trampa e la fura. E “Beniant chena caltzones e si nd’andaiant gallonados cussa ratzas de bastardos”, canta l’innu de su patriotu sardhu. In chisthi atzioni no so ripamiaddi chissi sardhi liaddi a pari a chissi curuniaristhi. In chistha dì caggini morthi dui di lu poburu e tanti so l’arristhaddi.

Potzu di Rena

Lu 24 si prisenta cumenti la dì primma e sighi i’ la di 25, e pa tutta la chedda. La fotza, li suldhaddi, e la prisgioni di Santu Linardhu, abiani affiagnaddu a luttu lu disizu di libarthai. Li sardhi dubiani aisittà l’abriri di lu 1794 pa buggatzi a fóra li duminadori. Ma chisthi turresini cun più tirannia di primma. Althri patrioti abarani a assé atzaddi i’ la forcha, e umbè e umbè d’althr’eba abarà a sivvì a labà li piatzi e carreri di lu sangu sardhu (A. Sisco).

La Sassari d’abà à pessu, o megliu vi l’ani fatta pirdhì, la mimoria isthoriga soia, di chisthi fatti e l’innommu di chisthi marthiri. Abemmu atzittaddu chi Potzu di Rena s’ivultesi in Emiciclo Garibaldi e chi ammintessi no li patrioti nosthri, ma chissi anzeni di li dui Giuseppe: Garibaldi, appuntu, e Mazzini. Cussì pa tutti chiss’althri carreri e piatzi si dedicaddi a li Savoia.

La chi sighi è la gobbura riburutziunaria (da lu saggiu di Francesco Manconi in Quaderni Bolotanesi inn. 19 -1993) chi tandu appicchesini i’ li muri di la tziddai. Pa chistha cantzona v’era la garera. Prupunimmu calche isthrofa aggiornadda i’ la grafia.

Falthaddi so l’arimenti
di pesciu, carri e pani
si tzi dura Maccarani
tzi vendi li sacramenti.

L’arimenti so falthaddi
presthu semmu a fuggitzinni
manni, minori e pitzinni
fraddi, preddi e cuiubaddi
pa assé mari gubinnaddi
da un baibaru insurenti.

Si tzi dura Maccarani
tzi vendi li sacramenti.
[…]

Lu so’ gusthu è l’alligria
li so’ disizi so’ tutti
in incaritzi li frutti
chi Deiu daddu tz’abia
usendi sempri usura
i’ li so’ prubidimenti.

Si tzi dura Maccarani
tzi vendi li sacramenti.
[…]

Da chi à pududdu intindì
chi lu triggu era in mancà
li ciabi fesi piglià
di tutti li camasini
pa cunsighì li so’ fini
di datzi più paddimenti.

Si tzi dura Maccarani
tzi vendi li sacramenti.
[…]

Sassari ch’era lu loggu
di dugna fruttu abbundanti
e abà sei mancanti
tzirchundaddu da lu poggu
e presthu ti poni a foggu
chisthu gubennu insurenti
usureri priputenti

e tzi lassarà a hoi
pa li mari cumandi soi.
Falthaddi so l’arimenti
di pesciu, carri e pani
si tzi dura Maccarani
tzi vendi li sacramenti.
[…].

La vindetta piemuntesa. Prisgioni di Santu Linardhu. Cu’ un cannau liaddu a coddu, e lu boia, intantu chi lu piglia a fuittaddi, lu tira i’ l’Isthrinta di Prisgioni. Atzani a Lu Pianu di Castheddu, entrani i’ la carrera di Santu Dumeniggu, (L’Aiburia) tandu i’ la di La Cona, passani addanantzi a lu paratzu di lu gubinnadori, arrumbaddu guasi a la gesgia di Santa Caddarina, e farani in Piatza, fintza a la “Tziddai”. Inogghi lu patiburu. Si po vidé fintza a Campu di Carra.
Marthi, 7 di maggiu 1781 i’ la “Tziddai”.
Ori 10: Giovanni Matteo Carta e Raimondo Desogus.
A parthi in sera: Antonio Luigi Piredda (nutariu) e Giovanni Andrea Sotgiu (orthuranu).
Marchuri, 8 di maggiu 1781 i’ la “Tziddai”.
Ori 10: Giovanni Perazzoni (collegiaddu) e Angelo Maria Mele (masthru frabiggamuru)
A parthi in sera: Giovanni Antonio Ruzzu (argentieri) e Giacomo Viglino.

Pa tutti chisthi patrioti, fuittaddi, la tinaglia atzesa a foggu, lu cannau impriasthaddu a saboni, tandu l’impiccu, e l’isthrada pa ischabitzalli da morthi. Lu cori isthratzaddu da la pittorra. Li cabbi drentu a un saccu e carraddi in prisgioni. La dì fattu fichiddi i’ lu trabi di lu patiburu a Potzu di Rena. Erani ottu patrioti sassaresi. Althri so ‘sthaddi cundannaddi a rimà tutta la vidda i’ li gareri. Althri ancora, pa furthuna d’eddi, si desini a la latitantzia dibintendi “bandiddi”.

Lu reatu d’eddi assé imburumadori, inzirriadori, e d’abé parthetzipaddu a li fatti di Sassari di lu 23 d’abriri 1780. Ma lu reatu maggiori veru pa la giusthizia piemuntesa, è chi erani sardhi chi vuriani assé libari. Accò, tandu, chi bisugnaristhia ischumintzà a tinì contu di li patrioti e li marthiri di lu 1780 chi so ‘sthaddi assassinaddi acchì vuriani la libarthai di la Sardhigna.

Fabritziu Dettori

Articoli Correlati

Lascia un commento

Il tuo indirizzo email non sarà pubblicato. I campi obbligatori sono contrassegnati *

Pulsante per tornare all'inizio