A carabattesu pa lu sassaresu! Linga, no “vernacolo”
A la fini, si fà di lu sassaresu una linga cumpridda, o cuntinuà a riduzillu a “dialetto”, e a “vernacolo”, fintza a videllu murì di lu tuttu, dipendì soru da li sassaresofoni
Li linghisthi no ani daddu parabà una difinizioni univuca a lu significaddu di diarettu. So tanti li chi dizini, pigliendi in presthiddu la frasi di lu linghistha tedeschu Max Weinreich: “Una linga è un diarettu cu’ un esercitu e una marina”. Chisthu vo dì chi lu chi no à la fotza, e tandu puteri puriticu, no abarà mai a assé ricunnisciddu cument’e linga. Un esenpiu ciaru è la situazione di la linga sardha chi è trattadda, di fattu, cumenti fussia un diarettu a umbè d’anni da la leggi pa lu biringuismu. Si è digussì pa chistha linga, pudimmu immaginatzi la situazioni di lu sassaresu chi no à auddu la furthuna d’abé lu matessi status di lu sardhu. In una pusizioni più deburi l’idioma nosthru suffri di gradu la maravadda di la duminazioni linghisthigga antidimocratica itariana. La cuipa no è tutta di “Lo stato colonizzatore”, sia ciaru, è fintzamenta di li matessi sassaresofoni, visthu chi no v’è una leggi chi dizi di no fabiddà lu sassaresu.
Althri linghisthi so di la rasgioni chi un diarettu è lu chi è fabidaddu soru in un loggu minoreddu, e chi s’accostha, o è siziddu, a la linga natziunari chi l’à inginnaraddu. Tandu li prigonti so: pa li sassaresi lu riferimentu genealogicu, si chisthu po abé un varori, di lu sassaresu è chissu itarianu o chissu sardhu? È un diarettu o una linga? Acchì, pari, chi pa li sassaresofoni tuttu dipendia da la ripostha di chisthi prigonti. Infatti lu chi s’intendi sempri (in itarianu) è: “Eu no lu fabeddu acchì è un diarettu”. E è la notzioni di chistha paraura, assibisthadda in negatibu a ischumbattu a chissa di linga, chi arriggi la genti a ipricà la linga d’eddi.
Isdhubandendizi indareddu fintza a lu 1561, annu chi la puritica di l’autoriddai ipagnora di li maggiorenti di Sassari vuria susthituì “El corso de Sasser” cu’ lu casthiglianu, si cumprendi chi chissu fabeddu no era cunsidaraddu propiamenti cossu, ma un “cossu” di Sassari, mancu itarianu (pisanu o genobesu). In chiss’anni matessi lu rittori Baldassarre Pinyes di lu culleziu di li Gesuiti di Sassari, iscribia chi a li pitzinni era megliu fabidalli in itarianu acchì era chistha linga chi eddi cumprindiani. Lu Pinyes cuntinuaba la rasgioni dizendi chi Sassari, parò, “Tiene peculiar lengua”, una linga pecuriari, guasi pritzisa a l’itarianu. Padri Francisco Antonio, eddu puru ipagnoru, dizia li matessi cosi di lu rittori, ma aggiugnia chi i’ la tziddai in chisthioni si fabiddaba una linga “quasi como corcesca”, guasi cumenti la cossa.
Lu Pinyes e padri Francisco Antonio, abisumeu, no n’abiani pigliaddu cumpresa, ma no pudiani sabellu, chi lu sassaresu no era cossu e mancu itarianu. Era e è lu sassaresu, una realthai linghisthiga “althra”. L’indillittuari Giovanni Francesco Fara, sassaresu di lu 1545, contemporaneu a chissi dui anzeni, duttori in outroque (dirittu tzibiri e canonicu), babbu di l’isthoriugrafia sardha, i’ l’obara soia “In Sardiniae chorographiam”, imprentadda i’ lu 1580, ischribisi chi: “Li sardhi fabeddani tutti la linga d’eddi, lu sardhu, francu chi a l’Ariera e a Cagliari chi iprecani lu caddararu”. Nudda dizi di lu fabeddu di la tziddai soia, Sassari appuntu. Abisumeu lu Fara, chi cunniscia di siguru bè lu sassaresu, megliu di Francisco Antonio e Pinyes, e l’itarianu (abia isthudiaddu a Pisa e Bologna), abia assuntu chi chissa “lengua peculiar” era in dugna modu sardha.
Turrendi a li tempi nosthri no pudimmu no funtumà a la bonanima di lu masthru d’ischora Nino Fois, aiperthu di sardhu e di sassaresu, ischrittori e puetu mannu: lu sassaresu “È una minoranza nella minoranza, ossia è una variante della lingua sarda” (postfazioni in Conti pa Pitzinni). Lu linghistha sassaresu Leonardo Sole ischribia in “Sassari è la sua lingua” (1999): “Pari no soru arrischaddu, ma avvintaddu siparà la varieddai sassaresa da lu tzeppu comuni di la linga sardha”. Pa tzerthi linghisthi parò, la linga in rasgioni no à chissa “disthantziazioni” chi la fazi dibessa di lu tuttu da l’althri linghi e, tandu no po assé linga (sic!). Pa Leonardo Sole lu sassaresu è “Una criazioni marabigliosa, putenti e fina a lu matessi tempu, si si pensa chi ancora oggi no pogghi isthudiosi e linghisthi cuntinuani – ibagliendi – a cunsidarallu un “diarettu” o varieddai di chidda di li duminadori [l’itarianu]”. La linghistha tedescha Laura Linzimaier chi dazi imparu, puru di sassaresu, a l’unibessiddai di Regensburg (Ratisbona) affimma chi: “Lu sassaresu è una linga misthiriosa”.
Da lu 2018 la Regioni Autonoma di la Sardhigna cu’ la leggi innummaru 22, riccunnosci lu sassaresu cumenti alloglotta chi “deriva da una base toscano-corsa”, (sic!) fendi propia, di fattu, la tesi, ischumpassadda, di Max Leopold Wagner chi dizia chi lu sassaresu è un diarettu itarianu infruentzaddu da lu sardhu. Massimo Pittau, linghistha mannu, li ripundisi chi abesu era propiu lu cuntrariu, e dunca chi lu sassaresu è “Un diarettu sardhu infruentzaddu da l’itarianu [cossu]. Insomma, abemmu calche teoria… La Regioni cu’ la leggi regionari 26 di lu 1997 abia parò li gidei ciari: “dialetto sassarese”!
I’ lu 2002, è utiri ammintallu, lu Cunsigliu di lu Comuni di Sassari abià apprubaddu la prupostha di lu cunsiglieri Ugo Niedda pa lu “ricunnoscimentu di linga a lu “diarettu” sassaresu”. Dabboi, parò, tuttu s’arriggissi inchibi, e lu sassaresu turresi a “vernacolo”, e tanti saruddi. Si la pratigga fussia andadda adanantzi era pussibiri lu riccunnoscimentu di lu Cunsigliu di li ministrhi e lu sassaresu abaristhia auddu finantziamenti regionari e d’Isthaddu.
L’ Isthatutu di lu Comune, tantu pa turrà a li tempi d’abà, i’ l’arthicuri 2 e 73 è ischrittu chi “Tutela il patrimonio linguistico del territorio”. A fassi beffa di chissu Isthatutu è lu Comuni matessi chi l’à generaddu (aggiornaddu i’ lu 2019) chi ipreca i’ lu situ uffitziari soiu di “dialetto”, e fintzamenta di “vernacolo” i’ l’arthicuri -comunicaddi d’imprenta – di lu standard orthografiggu “ufficiale” di lu sassaresu. È inutiri puru a dà attaccu l’attuari assessori a la cultura di lu Comuni, l’assessora Laura Useri, acchì lu chi manca a tutta la crassi dirigenti sassaresa è propiu la cultura, la mentariddai, e la cussentzia pa dà approbu a lu sassaresu. Chisthu è lu mutibu acchì a Sassari manca, e manca di lu tuttu, una puritigga linghisthigga, e fintzamenta l’esenpiu di chissa crassi dirigenti funtumadda, di fabiddà pubbricamenti in sassaresu in modu uffitziari e cuntinuatibu.
Ancora una voltha li sassaresi debini di fà tuttu a la sora pa tuterà e dà pristhiggiu a la linga d’eddi, la nosthra. Lu duberi, e lu piazeri, è di fabiddà sempri in sassaresu in dugna loggu e dugna dì i’ la sotzieddai, in famiria e, sobrattuttu, a li figliori, ischumpassendi sia la varghogna, sia li teorii avvessi chi tzi cunditzionani.
A la fini, si fà di lu sassaresu una linga cumpridda, o cuntinuà a riduzillu a “dialetto”, e a “vernacolo”, fintza a videllu murì di lu tuttu, dipendì soru da li sassaresofoni. Tandu, A Carabattesu pa lu sassaresu!
I’ lu ritrattu un ischuranu d’ischora di l’ischora erementari di Santu Giuseppi di Sassari cu’ l’innummaru 1 di lu gionnari Fabedda! ischrittu in sassaresu da li pitzinni di la di dui crassi di la 4C di calche annu adabà.
Fabritziu Dettori